مقدمه

یکی از اوقات و لحظه های که نظیر ندارد، هیچ وقت و زمان دیگری نمی تواند با آن برابری نماید «شب قدر» است. این شب چنان عظمت و معنویت دارد که بیان آن، در قالب واژه ها و ساختار جمله ها نمی گنجد. با هیچ ادبیاتی نمی توان به مقام وصف آن رسید، با هیچ عبارتی نمی شود معنویت نهفته درآن را بیان نمود. خداوند به پیامبرش می فر ماید« و ما ادراک ما لیلة القدر»[1] و تو چه میدانی شب قدر چیست ؟! پیامبر که برگزیده خداوند و سینه او تجلی گاه وحی بود وقتی این گونه مورد خطاب قرار می گیرد. چه رسد به آدمیان خاکی که در قید هوا های نفسانی خویش گرفتار اند و هزاران حجاب بر چشم شان نقش بسته اند با این حال سخن از عظمت و فضیلت «شب قدر» بگوید.

برای اینکه ذره ای از عظمت شب قدر را درک نمایم و اوصاف آنرا بدانیم باید به آیینه قرآن کریم نگاه نمایم که در آن، شب قدر چگونه معرفی شده است؟ چه اوصاف و ویژگیهای دارد؟ و چه باید کرد تا بتوان از معنویت آن استفاده لازم را برد.

معنای شب قدر

مراد از «قدر» تقدیر و اندازه ‏گیرى است ، پس شب قدر، شب اندازه ‏گیرى است ، خداى تعالى در آن شب حوادث یک سال را( از آن شب تا شب قدر سال آینده) تقدیر مى‏کند ، زندگى ، مرگ ، رزق ، سعادت ، شقاوت و چیزهایى دیگر از این قبیل را مقدر مى‏سازد ، آیات از سوره دخان هم که در وصف شب قدر است بر این معنا دلالت دارد «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین؛ فیها یفرق کل امر حکیم، امرا من عندنا انا کنا مرسلین»[2] ، چون فرق ، به معناى جدا سازى و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است ، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‏اى که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‏گیرى مشخص سازند.[3]

عظمت شب قدر

بر اساس آموزه های دینی در طول یک سال، هیچ وقت و زمانی به لحاظ معنوی، در پیمانه و مقیاس «شب قدر» نیست. پرسش این است که علت عظمت این شب چیست؟ چرا شب قدر این اندازه مهم است؟ با تمسک به قرآن کریم، بدست می آید که چند عامل و عنصر در عظمت و فضیلت شب قدر دخالت دارد که در ذیل به برخی آنها پرداخته می شود.

1.      نزول قرآن کریم

قرآن کریم کلام خدا است که بر پیام اکرم(ص) نازل شده است، در پرتو نورا نیت آن ،انسان گم گشته راه خود را پیدا نمود، از چشمه سار معرفت و معارف آن هزار هزار چشمه لبریز گشت. جان انسان های تشنه سیر آب، روح و روان آنها زنده شد و کویر های خشکیده تبدیل به گلستان گردید.در هر لحظه و زمانی که این رحمت الهی و این نعمت ابدی، نازل شده است. بدون شک آن لحظه و زمان عظمت و فضیلت دارد. ازآیه« إِنَّا أَنزَلْنَهُ فى لَیْلَةِ الْقَدْرِ»[4] ما آن ( قرآن ) را در شب قدر نازل کردیم . بدست می آید که قرآن در شب قدر نازل گردیده.  لذا به برکت نزول قرآن، شب قدر نیز عظمت پیدا نموده است.

2.      شبی بهتر از هزار ماه

در سوره مبارکه قدر آمده است:« لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شهْرٍ»[5] شب قدر بهتر از هزار ماه است !

هزار ماه، معادل با سی هزار شب، حدوداً هشتاد و سه سال و عمر معمولی یک انسان است. این مدت زمان نسبتا طولانی که برابر با عمر معمولی و طبیعی یک انسان می باشد، اختصاص به شب قدر دارد.

3.      خطاب خاص

آیات قرآن کریم به صورت های مختلفی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده هر آیه با توجه به محتوا ، شان نزول و.. لحن خاصی دارد. در آنجای که محتوا و پیام آیه بسیار مهم است. پیامبر(ص) به صورت خاص مورد خطاب قرار گرفته مثلا در سوره «قارعه» می فرماید: «وما ادراک ما القارعة»[6] وتوچه می دانی که حادثه کوبنده چیست؟!(آن حادثه همان روز قیامت است)

در سوره «قدر» نیز نوع خطاب این گونه است:« و ما ادراک ما لیلة القدر»[7] مفسرین گفته اند این نوع خطاب که به صورت خاص می باشد در محتوای آن عظمت خاصی نهفته است.« این تعبیر نشان مى‏دهد که عظمت این شب به قدرى است که حتى پیغمبر اکرم (ص) با آن علم وسیع و گسترده‏اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود .»[8]

اوصاف شب قدر

شب قدر، چند ویژگی و امتیاز دارد که به خاطرآنها از سایر اوقات جدا می شود:

1.  فرشتگان و روح در این شب نازل می شود« تَنزَّلُ الْمَلَئکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبهِم مِّن کلّ‏ِ أَمْرٍ»[9] منظور از« من کل امر» این است که فرشتگان براى تقدیر و تعیین سرنوشتها و آوردن هر خیر و برکتى در آن شب نازل مى‏شوند ، و هدف از نزول آنها انجام این امور است . یا اینکه هر امر خیر و هر سرنوشت و تقدیرى را با خود مى‏آورند [10].

2.      این شب سرتاسر سلامتی و سلام است« سلَمٌ هِىَ حَتى مَطلَع الْفَجْرِ»[11]

راغب در مفردات گفته : کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است . پس جمله «سلام هى» اشاره است به اینکه عنایت الهى ورحمتش شامل همه آن بندگانى بشود که به سوى او روى مى‏آورند ، و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب نقمتش و عذابش بسته باشد ، به این معنا که عذابى جدید نفرستد و لازمه این معنا آن است که طبعا در آن شب کید شیطان‏ها هم مؤثر واقع نشود ، همچنان که در بعضى از روایات هم به این معنا اشاره شده است.[12]

چرا شب قدر مخفی است؟

بسیارى معتقدند مخفی بودن شب قدر در میان شبهای سال ، یا در میان شبهاى  ماه مبارک رمضان براى این است که مردم به همه این شبها اهمیت دهند ، همانگونه که خداوند رضاى خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روى آورند ، و غضبش را در میان معاصى پنهان کرده تا از همه بپرهیزند ، دوستانش را در میان مردم مخفى کرده تا همه را احترام کنند ، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها رو آورند ، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند ، و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند . و این فلسفه مناسبى به نظر مى‏رسد .[13]

چه باید کرد؟

به راستی در شب قدر از خود پرسیده ایم، وقتی ما چنین شبی با فضیلت وبا عظمتی داریم و خداوند بزرگ این مائده رحمت و نعمت خویش را پهن نموده است . این فرصت طلای را در اختیار ما قرار داده است. چه با ید کرد؟ تا بتوان از معنویت شب قدر استفاده لازم رابرد. با توجه به متون دینی موارد ذیل سفارش شده است:

1. احیا و شب زنده داری

از آنجا که در شب قدر، سرنوشت انسانها براى یکسال ، بر طبق لیاقتها و  شایستگیهاى آنها ، تعیین مى‏شود ، باید آن شب را بیدار بود ، و توبه کرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لیاقتى بیشتر و بهتر براى رحمت او پیدا کرد . آرى در لحظاتى که سرنوشت ما تعیین مى‏شود نباید انسان در خواب باشد ، و از همه چیز غافل و بیخبر که در این صورت سرنوشت غم‏انگیزى خواهد داشت.[14]

2. مرور به اعمال و گذشته خویش

یکی از کار های که در شب قدر می توان انجام داد و به نظر می رسد که بسیار مفید و مؤثر خواهد بود، مرور به اعمال و نگاهی به گذشته است. بدین معنا که انسان صادقانه در چنین شبی با خود خلوت کند و گذشته خود را مورد ارزیابی قرار دهد، نکات مثبت و منفی زندگی خود را بررسی نماید. سپس تصمیم بگیرد که در آینده جنبه های مثبت را تقویت نماید و جنبه های منفی را برطرف کند.

3.توبه و استغفار

از آنجای که شب قدر، شب نزول رحمت و برکت از طرف خداوند است در این شب بندگان خداوند مورد عنایت خاص او قرار می گیرد، بدیهی است که آن بنده ای مورد لطف و عنایت بیشتر قرار خواهد گرفت که خودش را بیشتر آماده کرده باشد. توبه و بازگشت به خداوند این آمادگی را در وجود انسان ایجاد می کند.

در مجموع باید تلاش و کوشش نمود که در شب قدر، «شب زنده دلان»، خود را در معرض وزیدن رحمت الهی قرار دهد زیرا چنین فرصتی کمتر بدست می آید. به فرموده پیامبراکرم (ص) «إِنَّ لِرَبِّکُمْ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا»[15]

جلال الدین بلخی درتبیین آن چنین سروده است:

گفت پیغمبر که نفحتهاى حق            اندر این ایام مى‏آرد سبق‏

گوش و هش دارید این اوقات را       در ربایید این چنین نفحات را

نفحه آمد مر شما را دید و رفت         هر که را که خواست جان بخشید و رفت‏

نفحه‏ى دیگر رسید آگاه باش            تا از این هم وانمانى خواجه‏تاش‏[16]